Tác giả Phạm Hoàng Chương, sinh năm 1944 ở Phan Rang. Tại Việt Nam, ông là giáo sư Pháp văn trung học đệ nhị cấp trước 1975. Năm 1984, ông vượt biên với con trai 11 tuổi và định cư tại Mỹ. Đi học college trở thành giáo viên trường công lập Mỹ năm 1990 đến nay. Bài viết của ông gồm nhiều chi tiết về sinh hoạt học đường Mỹ rất sống động, hữu ích. Mong ông sẽ tiếp tục viết thêm. Bài đăng 2 kỳ.
Tôi dạy Pháp văn 7 năm trung học đệ nhị cấp ở Việt Nam. Khả năng Anh văn chỉ đủ sức dạy các lớp đệ nhất cấp. Năm 1975, đi học cải tạo về nai lưng ra làm các nghề lao động chân tay, vô hợp tác xã để trốn khỏi đi kinh tế mới.
Tám năm dưới chế độ cộng sản, vốn tiếng Anh gần như tiêu tùng, vì dạy hay học tiếng Anh cho người nước ngoài lúc đó bị coi là phản quốc. Vượt biên năm 83 qua trại tỵ nạn Hồng Kông, nghe cảnh sát nói tiếng Anh thì hiểu, nhưng trả lời thì ngọng nghịu như người cụt lưỡi. Qua Phi năm 84 học ESL và ghi tên học khóa Mental Health Services cấp tốc ba tháng với các ông bà giáo Phi tự động tiếng Anh được nhuận sắc trở lại. Vốn tiếng Anh như con dao bấy lâu bị cùn lụt sét rỉ, giờ đây được mài giũa. Qua Mỹ, tuy vậy đi học lớp đêm ESL thì nói chuyện bạn học không ai hiểu mình nói gì, trừ bà thầy. Vậy mà nghiệp đã đưa đẩy cuối cùng rồi cũng đàng hoàng đỗ đạt chính thức làm public school teacher tại California.
Nhớ năm 85, học ESL một tuần hai đêm ở San Diego, bà thầy 70 tuổi bảo "Anh biết 3 thứ tiếng Việt, Pháp, Anh, anh có thể học trở thành nhà ngoại giao. Why not""
-My goodness, tôi đã già rồi.
-Anh bao nhiêu tuổi" Bà thầy hỏi lại
-41.
-Anh biết tôi năm nay bao nhiêu tuổi không" Tôi 70 rồi mà năm 60 tuổi tôi còn đi học Luật và lấy xong bằng Cử nhân luật. Never too late!
Tôi nhớ mãi câu "never too late" của bà thầy già về hưu ăn mặc sặc sỡ, móng tay dài đỏ choét của năm 85 xa xưa ấy. Sau 2 năm làm machine shop và cắt co, tôi trở lại trường học năm 90, rồi học đêm lấy luôn master degree về giáo dục năm 93.
Không ai hướng dẫn việc học nhưng được miễn một số lớp, nên tôi mất hết 4 năm (thay vì 5 năm) vừa cắt cỏ, vừa nuôi con, vừa học college lẫn University. Chưa kịp ra trường, trong một Job Fair ở Fresno, học khu San Bernardino đã chụp mướn tôi ngay về làm cho một trường tiểu học có tới gần 100 học trò Việt Nam và Campuchia, lương 28 ngàn một năm với đầy đủ benefits. Cung quan lộc trong tử vi tôi có tướng quân phục binh bị tuần nên cũng trải qua nhiều nổi gian nan cay đắng trong nghề và thay đổi học khu 2 lần.
Trường đầu tiên trúng bà hiệu trưởng Mỹ đen 54 tuổi có chồng mà không con, có ý không thích tôi vì đã chọn một ông giáo Việt Nam khác trong một Job Fair ở San Francisco. Không hiểu sao vào giờ chót học khu lại kiếm được tôi và bổ nhiệm lại trường bà ta, còn ông giáo kia vợ sắp sinh nên phải nán lại ở Utah, chưa qua Cali được.
Tôi là thầy giáo Certificated Việt Nam đầu tiên ở đây, vì bấy lâu họ tìm không ra, chỉ mướn toàn tutors Việt Nam, nên tháng đầu nhìn qua là thấy bộ các tutors Á Đông ở đây có vẻ ganh tỵ, dè dặt không mấy niềm nở với tôi, vì việc gì rắc rối của người Việt với công sở bên ngoài, trường cũng nhờ tôi đi nói chuyện thay vì nhờ họ như trước. Trường có gần một nửa nhân viên là Mỹ đen, hiệu trưởng, hiệu phó, ESl teacher, teacher lớp 5, libradian đều là Mỹ đen. Học khu tính đưa tôi dạy ESL cho học trò Đông Nam Á, nhưng không chuẩn bị kịp một lớp như thế, nên bắt tôi dạy tạm lớp Một regular. Lớp có 33 học trò: đen, trắng, Mễ, Việt,Campuchia, Hmong… đủ thứ.
Mới đầu, liên hệ giữa tôi với bà hiệu trưởng Blackwell có hơi găng: quan sát trong lớp hai lần, bà phê tôi tiếng Anh còn yếu, chẳng hạn tôi viết trên bảng "We make a kite" là sai. Lẽ ra phải viết "We made a kite". Tôi lớn tiếng nói tôi cố ý dùng present tense cho đơn giản, học trò lớp một chưa biết past tense. Bà hiệu trưởng không thèm trả lời, kêu cô giáo lớp 5 cũng Mỹ đen là master teacher của tôi trong năm đầu, nói chuyện với tôi. Cô này 30 tuổi đi nước giữa, nói ai cũng đúng, tùy trường hợp mà dùng "made" hay "make" thôi.
Trên học khu có mấy nhân vật cao cấp thường xuyên xuống coi tôi dạy trong nửa năm đầu. Có một ông Human resource coordinator và một bà Mễ đỗ tiến sĩ về bilingual rất nice (là 2 người mướn được tôi về) ngoài ra một bà người Anh chuyên training về bilingual teachers cũng rất tốt luôn luôn bênh vực tôi, mỗi khi hội đàm với bà hiệu trưởng. Tôi cũng biết thân, luôn luôn giữ kẽ, ít khi nói chuyện với đồng nghiệp.
Có một bà Mỹ đen dạy resource rất tốt, thấy tôi chân ướt chân ráo, đem cho tôi một xấp bài tập, keep học trò busy trong tuần lễ đầu tôi mới tới đây, chỉ cho các sách phải dùng. Mỗi lần tôi than phiền điều gì, bà "xuỵt" bảo im và chỉ các đường dây telephone trên tường: "Coi chừng trên office nghe được, rắc rối cho anh, không nên complaine ở đây."
Một lần khác, bà Blackwell chê tôi làm biếng, cứ để các bài làm học trò cũ, các bức vẽ cũ trên tường mãi không chịu thay cái mới. Có lần bà nói mấy phụ huynh complain con cái họ không hiểu accent tiếng Mỹ của tôi, muốn đổi chúng qua lớp khác. Bà khuyên tôi lấy một lớp anh văn đàm thoại ở college. Tôi vâng lời ngay, tuy biết cũng chả lợi lộc gì, lấy lớp cho bà vui lòng, thế thôi. Bà Mỹ trắng resource nói nhỏ với tôi: "Anh ráng chịu đựng probation 2 năm bà hiệu trưởng muốn gì cứ làm theo, đừng cãi, sau đó anh muốn làm gì tùy anh, không ai làm gì anh được." Tôi nghe lời, cố gắng chìu lòng bà Blackwell, để ý chìu cả những người thân cận cộng sự với bà ta, và hăng say đi dự workshop liên miên để trau dồi nghề nghiệp.Thái độ mềm mỏng và sự chịu khó này làm bà thay đổi thái độ hẳn, khi nói chuyện nhìn thẳng vào mắt tôi và cười, chứ không có vẻ lạnh lùng như trước.
Vào tháng ba, bà cho tôi xem tờ evaluation của bà về tôi: bà cho tôi "pass" năm đầu, tiếp tục dạy năm thứ hai ở đây. Vào cuối tháng năm, nhân một chuyến đi Field trip ở Los Angeles lúc các thầy cô thong dong đi bộ shopping bà kêu tôi đi trước sánh vai đi cùng cho tôi một lunch box.
Một lúc khác, tình cờ tôi nghe lõm bà giáo đồng nghiệp Acosta kháo với một bà khác là ngày sinh nhật bà hiệu trưởng ngày 2 tháng 6 sắp tới. Tôi nảy ra một ý định, mua một xâu chuỗi đeo cổ bằng đá quý trị giá 7 đôla để dành làm quà cho bà lấy cảm tình. Dù sao bà ta cũng tử tế và lúc trước ghét mình chẳng qua vì chưa biết tánh tình nhau thôi. Món quà mọn không đáng bao nhiêu đó, không ngờ đã làm bà cười toe toét ôm chầm lấy tôi và tỏ ra hết sức niềm nở thân ái với tôi từ đó về sau.
Mấy hôm sau bà liền thoắng khoe công trạng "Năm tới anh khỏi dạy regular 6 tiếng một ngày nữa, tôi xin thêm một teacher thứ ba vào nhóm resource teachers và họ chỉ định anh. You are OK now."
Đối với tôi, dạy regular cũng không sao, học trò của tôi 70 phần trăm có test score cuối năm rất cao so với học sinh toàn quốc, nhưng làm resource teacher cũng nhàn, chỉ việc kéo 5 mười đứa nhỏ vào lớp mình dạy ESL 55 phút, rồi trả về cô giáo chúng, kéo một nhóm ở lớp khác, cứ thế một ngày 5 lần. Trong thực tế, nhiều khi chỉ dạy một ngày có 3 xuất, còn 2 xuất đóng cửa ngồi chơi không, vì cô giáo muốn giữ học trò lại trong lớp để thi test hay để dạy một bài học quan trọng nào đó.
Tôi được cái khéo tay, Tết năm nào cũng mày mò uốn dây thép nắn con dê, con khỉ, con gà, phất giấy màu làm những con thú vật "12 con giáp" và đóng góp vài màn kịch múa vào chương trình văn nghệ trường mỗi dịp Tết, nên uy tín lên rất cao được lòng nhiều người ở trường. Tuy vậy, nếu không gỡ kịp những trang hoàng của Chinese New Year trước cuối tháng hai là mấy bà giáo Mỹ đen tới lột ngay, và dựng bức tranh to tổ bố của "The month of the Blacks“ lên sân khấu ngay, nếu tôi complain, họ vênh mặt nói: "Anh biết tổ tiên người Blacks tôi bị bọn da trắng hành hạ như thế nào không" Các anh tới đây như người tỵ nạn được ưu đãi, có welfare, có medicare đủ thứ, chúng tôi tới đây như nô lệ" làm tôi nín khe, nhẫn nhục.
Dần dần, tôi biết bà Blackwell có gốc rất bự ở trên học khu, nên bà rất ư là superpowerful. Mấy người có bằng tiến sĩ trên học khu không ai dám động tới bà, sợ mang tiếng kỳ thị chủng tộc, bị kiện cáo mất công. Các cô giáo và tutors sợ bà một phép. Nhiều giai thoại kể về bà một lần hung dữ quát mắng một cô teacher nào đó cãi lại bà trong office. Có lần mấy đứa nhỏ gái làm dơ dáy cầu tiêu nữ, bị bà Mỹ đen custodian to béo báo cáo, bà la mắng sang sảng trong loa từ trên office xuống tất cả các lớp, các thầy cô giáo đều lắc đầu le lưỡi nháy mắt nhau. Bà thích được nịnh và biếu quà trong các dịp lễ lớn. Bà ưa ăn thức ăn Việt Nam, nữ trang vàng ngọc và được một tutor VN đàn bà tên Hiền chiều chuộng hết mình để đổi lại các đặc ân.
Hiền kể là bà chỉ nể có bà Carter, hiệu phó người Mỹ đen, và mấy bà giáo Mỹ trắng có chồng giàu. Dưới bà có một bầy cộng sự viên "ăng ten" chuyên môn đi thọc mạch và báo cáo lấy điểm. Tuy nhiên bà là một người đàn bà đẹp, có lòng nhân còn sung sức mà cô đơn, chồng bị bệnh đau tim, huyết áp, đái đường gì đó, lại không có con. Ngày chồng bà đột ngột qua đời, cả trường không ai dám nói lớn. Tôi mang cho bà chai rượu thuốc uống cho tiêu sầu, ôm lấy vai bà an ủi, bà cúi đầu bẽn lẽn cám ơn, dấu chai rượu dưới gầm bàn, sợ bà thư ký Mỹ trắng thấy. Sau này mới biết achohol là tuyệt đối cấm ở trường học.
Bà đôi lần buồn bã tâm sự không chịu nổi cô đơn sống một mình trong ngôi nhà rộng lớn. Sau đó bà đi du lịch Hồng Kông, Âu Châu kể chuyện có ông chủ tiệm nữ trang nào đó ở Ý muốn cưới bà, các bà giáo Mỹ đen ai cũng can. Bà nhờ tôi, xem tử vi hỏi về sao flower (đào hoa) sao "bird" (phượng các) sao hỉ thần của bà, hỏi bao giờ lấy chồng lại, làm tôi lúng túng không biết trả lời sao. Năm mươi bảy tuổi mà còn muốn tái giá sao" Năm cuối trước khi về hưu, cảm thấy mệt mỏi và làm việc share với một bà Mỹ đen khác ở đâu tới, bà chê lương bị cắt hơn một nửa nên không đủ tiêu.
Bữa tiệc chúc mừng ngày bà về hưu thật to, cũng vào thời điểm có những chuyện xui xẻo rắc rối xảy ra cho tôi khiến tôi từ bỏ học khu và ngôi trường hắc ám này.
Một lần tôi làm yard duty buổi sáng sớm, có thằng Mỹ đen lớp 5 cao to hung hăng đánh mấy đứa bạn, tôi phải khóa tay nó điệu lên office giao cho bà Carter, nó gọi tôi "bitch" và "I don't give a shit". Nó đá cả vào chân bà Carter. Trong 5 mười phút sau, cả một cái office đông đen nào là cảnh sát, hiệu trưởng, cha mẹ thằng học trò du côn, toàn là Mỹ đen, lao xao lào xào vì có sự xô xát giữa học trò và thầy giáo. Rốt cuộc bà hiệu trưởng, bà Carter và tôi lên học khu giáp mặt với cha con thằng nhỏ, nghe hearing. Họ quyết định đuổi nó ra khỏi học khu. Qua tháng sau, tôi dơ tay suýt tát một thằng học trò da trắng hỗn láo. Thằng này là bạn của thằng Mỹ đen vô kỷluật vừa mới bị đuổi. Nó tưởng tôi làm cho bạn nó bị đuổi nên gặp tôi đâu là gọi tên tôi xấc xược, rồi giơ chân giơ tay đấm đá nó. Tay tuy đã dơ lên nhưng tôi ngừng kịp thời. Nó láu lỉnh xoa tay vào má cho đỏ ửng lên và kêu rêu tôi tát nó, có cả hai đứa bạn làm chứng. Bà hiệu trưởng Mỹ đen mới đổi về, chẳng biết thực hư, tưởng tôi tát thật, càu nhàu trách tôi không có kiên nhẫn, ai dè chờ cả tuần không thấy bà mẹ nó lên complain, chỉ vì nó không dám kể cho má nó nghe. Tôi vẫn cứ làm một lá đơn phân trần đưa cho Union phòng khi có sự rắc rối.
Rồi tôi đứng về phe bà hiệu phó và bà Owen, chống lại thái độ lợi dụng sự thương yêu của bà Blackwell để trốn làm yard duty nhiều lần và dành chức facilitator hay coordinator gì đó, khỏi phải đứng lớp của cô Mỹ đen lớp 5. Kế đó, lại xảy ra sự trả thù nhỏ mọn của một vài tutors ở trường bị tôi châm biếm chỉ trích tìm cách hãm hại khiến tôi gặp rắc rối với học khu. Tôi quyết định xin từ chức, chạy qua Santa Ana xin việc.
Sau bốn năm kinh nghiệm buồn nhiều hơn vui ở ngôi trường nhỏ ở xứ Inland Empire khô khan cằn cỗi, tôi buông tay xả bỏ cho đúng với cách đại tiểu hạn đều có tùng quân phục binh bị Tuần ở cung quan, đại hạn 46 tới 55. năm đó tôi đúng 50 tuổi và mức lương chỉ mới 35 ngàn một năm.
*
Học khu thứ hai tôi làm việc là ở San Jose, một nơi mà khi ra trường tôi có lên chơi nhưng không thích làm việc vì nhà cửa đắt đỏ và khí hậu lạnh lẽo. Nam Cali mặc dù rất đông học sinh Việt nam nhất là học khu Westminster và Garden Grove, bấy giờ một phần ngân sách bị thâm thủng, một phần sợ ảnh hưởng thế lực thầy cô giáo Việt đông có thể làm áp lực thay đổi chính sách của Board of directors, nên các học khu cố ý khước từ các thầy cô Việt Nam xin vào dạy. Ở Fresno thì đa số học sinh Á Châu là người Hmong, nên Việt Nam khó có hy vọng nhảy vào.
Các học khu Bắc Cali, như Sanjose và Oakland lại khác, học trò Việt nam đông, họ có nhiều bilingual programs mà thầy cô Việt Nam lại không đủ, nên khi tôi apply, một học khu lớn nhất ở đây chộp ngay. Ông hiệu trưởng interview 5 thầy cô và quyết định chọn tôi, có lẽ vì tôi có bằng M.A và đã có kinh nghiệm dạy trường Việt lẫn trường Mỹ.
Lớp tôi phải dạy là 2-3 combination. Trước đây, một cô giáo Mỹ bị ép phải học tiếng Việt để đảm đương lớp Việt Nam này, nhưng học không nổi họ đành phải mướn một teacher Việt Nam thiệt sự. Ở đây, vì đời sống cao, lương tôi theo scale của học khu là 39 ngàn, tôi phải dạy 32 đứa nhỏ Việt Nam, mà dạy cả tiếng Việt mỗi ngày một giờ. Cùng trường tôi dạy có 4 cô giáo Việt Nam khác, một cô giaó dạy mẫu giáo regular, một cô dạy ESL, 2 cô kia dạy lớp 4 và 2, học trò toàn Việt Nam như tôi.
Ông hiệu trưởng một trường Middle school nào đó mới đổi về. Cũng may, ông không thích để ý chuyện nhỏ nhặt như mấy bà hiệu trưởng, một phần cũng vì chân ướt, chân ráo mới đối với tôi, cần phải học hỏi, cũng côá địa vị cái đã. Các đồng nghiệp Mỹ trắng cũng tốt, chẳng hề soi mói đến việc của bilingual program. Chị Nhượng là giáo viên ESL thâm niên ở đây, có nhiều uy tín, lại giới thiệu tôi làm hiệu phó cho một trường Việt Ngữ mỗi sáng thứ bảy ở downtown, kiếm thêm chút tiền.
Trong ba năm đầu mọi sự đều êm đẹp. Các lớp bilingual đều có một tutor theo giúp. Học trò Việt rất ngoan và chăm học. Tôi nói tiếng Việt nhiều hơn tiếng Anh trong lớp, cũng chả đồng nghiệp nào thắc mắc. Mỗi Tết nguyên đán, tôi chủ động trong việc tổ chức Chinese New Year program trên sân khấu của Cafeteria theo truyền thống của trường, vẽ background sơn màu lộng lẫy, mua băng nhạc thiếu nhi về tập múa hát cho học trò Việt Nam để thầy cô học sinh cả trường xem, chia làm hai xuất cho upper grades và primary grades. Chị Nhượng lo tìm người múa lân, ngân sách trường đài thọ. Điểm thi cuối năm của học trò cuối năm bao giờ cũng cao và nếu có trò nào còn kém thì chẳng qua vì chúng là English learners không ai buồn trách hay moi móc làm gì.
Phạm Hoàng Chương