Bà Khanh Phan, một kỹ sư Việt sống và làm việc tại Louisville, KY, đã góp nhiều bài viết đặc biệt cho Giải Thưởng Viết Về Nước Mỹ. Bài viết của bà thường có đề tài rõ ràng, thể hiện nhiều suy nghĩ, nhưng vẫn không thiếu những chất liệu sống thực. Sau đây là bài viết mới của bà.
Lịch sử Việt Nam có hơn bốn ngàn năm. Từ buổi đầu, đất Việt chỉ là vùng miền Bắc, gần biên giới Trung Hoa. Sau những cuộc Nam tiến và dành bờ cõi với nước Lào, Miên, nước Việt mới có hình dáng như chữ S và cái tên Việt Nam như ngày nay.
Việt Nam trải qua bao cuộc chống xâm lăng, người dân Việt đoàn kết với nhau. Nhưng đến thời thực dân Pháp đô hộ thì nước Việt bị chia ra làm ba: Bắc, Trung và Nam. Đôi chút thành kiến ba miền đã bắt đầu từ đó, ít ra, còn để dấu vết trong ngôn ngữ.
Chúng ta thường nghe: “Bắc kỳ ăn cá rô cây”, “nhìn Bắc kỳ thấy cọng rau muống”, “Nhìn Nam kỳ thấy cọng giá”, “Dân Nam nấu cơm như nấu chè”, “Dân miền Trung là dòng dõi nhà Vua, nhà Quan”, “Dân miền Trung nghèo rách”, vân vân và vân vân. Những câu chửi xéo như vậy thường nghe trong những cuộc đàm thoại bất đồng ý kiến giữa dân ba miền. Đó có phải là kỳ thị hay không"
Ngoài Bắc đất đai không trù phú, mùa lạnh dài hơn và núi đồi nhiều hơn trong Nam. Vì thế miền Bắc có cây trái và đặc sản khác và ít hơn miền Nam. Miền Trung có rất nhiều Triều Vua ngự trị nhưng cũng là nơi có bão lụt và chiến tranh tàn phá nhiều nhất. Vì vậy địa lý và điều kiện xã hội đã sinh ra nếp sống của dân mỗi miền.
Ngoài ra còn có những sắc dân khác, nhiều nhất là người Tàu qua sinh sống, lập nghiệp, giúp dân Việt xây dựng đất nước. Giữa người Tàu và Việt cũng từng có biết bao định kiến, xung đột ngay trên đất Việt. Thời buôn bán chim cút và cá phi ở miền Nam trước 1975, làm nhiều người phá sản. Rồi đến cây xương rồng và cây xuyên tâm liên tràn ngập thị trường sau 1975. Tốn tiền nhưng chuyện làm giàu và mê tín chẳng đi về đâu, dân Tàu lại bị chê trách vì đại đa số dân sống bằng nghề thương mãi.
Đó là “quơ đũa cả nắm” hay thành kiến chủng tộc và thành kiến sắc dân. Không tất cả người Tàu ở Việt Nam gây phá sản. Không tất cả người Bắc ăn cá rô cây. Không tất cả người Trung nghèo rách. Nhưng kỳ thị là gì" Kỳ thị là hành động dựa vào sự phân biệt theo sự khác biệt. Vậy trong hành động “quơ đũa cả nắm” có phần do sự khác biệt mà ra.
Vào thập niên 1960, nhiều quán ăn Mỹ ở Mỹ có để bảng ngoài cửa: “Không da đen, da vàng và chó được vào”. Dân da đen ở Mỹ phải đấu tranh thật nhiều mới ra khỏi kiếp sống nô lệ, được đi bầu và được quyền lợi như dân da trắng bắt đầu từ thập niên 1960. Đàn bà và tuổi tác cũng bị phân biệt và mất quyền lợi so với đàn ông cùng màu da. Nên đấu tranh giành bình đẳng cho giới phụ nữ cũng đạt kết quả. Đến bắt đầu 1975, lúc dân Việt Nam bắt đầu định cư ở Mỹ thì luật pháp chống kỳ thị và đề cao bình đẳng được áp dụng triệt để. Nhưng ngay trong nước Mỹ vẫn chưa hết phân biệt và kỳ thị.
Những năm cuối thập niên 1970 và đầu thập niên 1980, chúng ta thường thấy những kịch ngắn, kịch xã hội trên tivi, mà những tài tử trong vai người Việt Nam bị kết tội ăn cắp hay bị cáo vào những tội phạm khác. Có người Việt gốc Hoa mở tiệm tạp hóa ở Santa Ana, California la to rằng tiệm mở không bán cho người Việt. Thế là tiệm phải tái khai trương vì dân Việt chính gốc không đến mua nữa. Khi đi mua nhà bị thất vọng vì thấy có nhiều Mỹ đen ở cũng là một hành động kỳ thị. Cùng một câu tiếng Anh nói cho một người Mỹ đem nói cho một người Mỹ khác thì hiểu, trong khi người kia bảo tao chẳng hiểu mày nói gì, cũng có thể là một thái độ kỳ thị.
Bản thân tôi cũng đã trải qua sự kỳ thị chủng tộc. Khi băng qua một con đường ở Thành phố San Francisco, California, thì có một thằng Mỹ trắng nói: “Go back where you were” (về nước mày đi). Buồn lắm nhưng tác giả cũng ráng nói: “I am from my mother” (Tôi từ mẹ tôi ra). Thằng Mỹ quay lại cười nhe răng “quê quá”. Nếu thằng Mỹ này thấy đàn bà con gái rồi bắt nạt thì vẫn là kỳ thị đàn bà.
Có lần trong giờ làm việc ở nhà giữ trẻ, tôi đến hỏi chuyện một bé trai ăn mặc rất chỉnh tề và nghiêm trang nhưng không chơi đất leo trèo như những đứa khác. Bé không trả lời còn xua tay và nói rằng “Mẹ tao nói mầy dơ bẩn lắm, đừng đến gần tao”. Mình mới tắm trước khi đi làm và không chơi đất thì dơ chỗ nào"
Tôi có lấy một lớp sinh vật lúc mới vào đại học Mỹ. Ráng nhịn ăn nhịn mặc để có tiền mua sách học thêm vì biết mình nghe tiếng thầy giảng như “vịt nghe sấm”. Lần kiểm tra 15 phút đầu tiên, mừng lắm vì học trúng tủ. Thằng Mỹ trắng ngồi cạnh được A, mình lại được D. Mượn bài nó xem nó viết làm sao mà được A. Hai bài viết tợ nhau chỉ có cách viết văn là hơi khác. Lên khiếu nại, ông thầy xin lỗi cho lại điểm A. Thì ra ông ta chỉ coi tên rồi cho điểm D, không cần biết bài sai hay đúng. Những bài thi kế tiếp tục lãnh D. Thầy không dám cho F vì sợ phải thấy mặt tên học trò Á đông này lại lần nữa. Như các cụ nhà ta thường nói, ông thầy này dạy mà không có dạy.
Có lần đang đứng, một đứa bé Mỹ cao gần bằng mình nhưng mập hơn, đạp chân tôi và nói “I hate you” (Tao ghét mày). Tôi trả lời “I love you” (Tôi thương cô). Cô bé không hiểu lập lại: “I hate you. Do you understand"” (tao ghét mày. Mày có hiểu không") Tôi trả lời: “Yes, I understand and I love you” (Tôi hiểu và tôi thương cô). Đứa bé không dám quấy rầy tôi nữa. Chắc là cô nghĩ rằng cô vừa gặp thứ lì!
Những người Việt sống trên đất Mỹ, chắc chắn cũng va chạm việc kỳ thị không nhiều thì ít. Va chạm vào việc kỳ thị làm cho nổi buồn xa xứ khơi dậy. Những năm gần đây trên giấy tờ xin việc làm, không còn hỏi sắc dân, tuổi và phái nam hay nữ nữa. Khi hãng nào có nhận trẻ em dưới 18 tuổi hay vài trường hợp khác họ sẽ hỏi có dưới hay trên 18. Nhưng nạn kỳ thị vẫn còn tồn tại. Điển hình là việc xử cầu thủ O.J. Việc xử này người ta có thể nói là cuộc tranh luận giữa da trắng và da đen.
Dù sao, nước Mỹ đã có luật pháp chống lại sự kỳ thị.
KHANH PHAN